Język w zagrożeniu. Przyswajanie języka polskiego w warunkach polsko-szwedzkiego bilingwizmu
Roman Laskowski
Abstract
Endagered Language. Acquisition of the Polish Language in the Polish-Swedish Bilinguwl Environment.Book type | Monograph | ||||
Author | |||||
Publisher name (outside publisher list) | Universitas | ||||
Publishing place (Publisher address) | Kraków | ||||
Issue year | 2009 | ||||
Publication size in sheets | 0 | ||||
Abstract in Polish |
Poza granicami Polski żyje kilka milionów ludzi polskiego
pochodzenia rozproszonych po wszystkich kontynentach, w różnych kulturowych i
językowych środowiskach. Stopień zachowania języka ojczystego i kultury w
diasporze zależy od rozmaitych czynników socjologicznych. Obok społeczności, które od pokoleń zachowują swój język i
tożsamość kulturową (np. tradycyjne polskie społeczności w Niemczech, Francji i
USA), obserwujemy środowiska, gdzie dosyć niestety szeroko rozpowszechniło się
zjawisko zatraty języka i kultury rodziców przez drugie pokolenie polskich imigrantów
należących do nowej, powojennej fali emigracji z Polski. Dużo lepiej
wykształceni niż ich poprzednicy z początku wieku, bez tendencji do zamykania
się w imigranckich gettach, nowi imigranci z Polski podlegają relatywnie łatwo procesowi
akulturacji w nowym otoczeniu,
nieporównanie łatwiej niż ich poprzednicy z emigracji zarobkowej pierwszej
połowy minionego wieku wrastają w środowisko społeczne kraju — gospodarza. Bywa (chociaż na szczęście coraz rzadziej), że
pragnienie wtopienia sie za wszelką cenę
w dominujące socjokulturowe środowisko przybranej ojczyzny powoduje w
drugim pokoleniu imigrantów pojawienie się lekceważącego stosunku do kultury
wyniesionej z rodzicielskiego domu i języka ojczystego, a w konsekwencji —
utratę języka polskiego przez dzieci urodzone
czy wychowane za granicą. Język i kultura rodziców staje się wtedy wstydliwym
balastem. Od
dziesięcioleci setki tysięcy dzieci emigrantów z Polski stają wobec problemu
określenia swej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej. Dokonywane wybory
pociągają za sobą brzemienne skutki dla psychicznego i społecznego rozwoju
dziecka. W zależności od warunków społecznych, w jakich kształtuje się postawa
dziecka wobec systemu wartości wyniesionego z domu rodzinnego, wielokulturowość
i dwujęzyczność mogą być bogactwem stymulującym rozwój intelektualny dziecka
lub brzemieniem prowadzącym w skrajnych wypadkach do socjopatii, zapóźnień w
rozwoju intelektualnym. Przedstawiane
tu studium stanowi podsumowanie wyników badań nad językiem dzieci polskiej
diaspory w Szwecji, prowadzonych w latach 1989–1992 pod moim kierownictwem na
Uniwersytecie w Göteborgu (Projekt POLSVE: Polska invadrarbarn i Sverige, Dzieci polskich imigrantów w Swecji, sfinansowany przez szwedzką
Radę d/s Badań w zakresie Humanistyki i Nauk Społecznych, HSFR). Jest to jedyne jak dotąd opracowanie poświęcone
językowi drugiego pokolenia polskich emigrantów oparte na systematycznych,
szeroko zakrojonych badaniach dużego zbioru dzieci i młodzieży polonijnej.
Badaniami objęto ponad 100 osób w wieku 5-16 lat, urodzonych w Szwecji bądź
urodzonych w Polsce i zamieszkałych w Szwecji od co najmniej pięciu lat. W
oparciu o odpowiednio przygotowaną ankietę przeprowadzono wśród badanych dzieci
i ich rodziców rozpoznanie socjolingwistyczne oraz zgromadzono (także w formie
elektronicznej) obfity materiał językowy stanowiący nagrania swobodnie
mówionych tekstów. Ponadto sondażowo w wybranej grupie dzieci przeprowadzono
testy gramatyczne i leksykalne. Dane
socjologiczne oraz zebrany materiał językowy ukazują interesujący obraz
społecznych uwarunkowań zachowania przez drugie pokolenie Polaków języka i
kultury rodziców. Poza takimi oczywistymi czynnikami jak intensywność kontaktów
ze środowiskiem polskim w Szwecji, częstość wizyt w ojczystym kraju rodziców
itp., niezwykle ważna okazuje się postawa rodziców wobec ojczystego języka i
kultury. Obserwacja zachowań językowych drugiego pokolenia Polaków w Szwecji
pokazuje, że zazwyczaj język kraju zamieszkania staje się dla drugiego
pokolenia emigrantów podstawowym środkiem porozumiewania się, w tym
porozumiewania się z rodzeństwem. Bez świadomej, usilnej pracy rodziców język
polski ich dzieci zostaje zredukowany do sfery domowej, do języka obcowania z
rodzicami lub po prostu stopniowo zanika. Zdarzający się u emigrantów
(zwłaszcza gorzej wykształconych) kompleks niższości kulturowej prowadzić może
do lekceważenia (w skrajnych przypadkach — do zaniechania) obcowania z
dzieckiem w języku polskim. Efektem takiej postawy jest nie tylko nieopanowanie
przez dziecko języka ojczystego rodziców, lecz także ograniczenie jego
sprawności językowej w języku szwedzkim. Często bowiem sami rodzice władają
językiem kraju zamieszkania (tu: szwedzkim) w stopniu ograniczonym, w
rezultacie jedynym językiem, z jakim dziecko obcuje na codzień w życiu
rodzinnym, jest sprymitywizowany, ubogi leksykalnie, kaleki gramatycznie,
stylistycznie niezniuansowany język szwedzki rodziców. Prowadzi to do zahamowań
kognitywnego i emocjonalnego rozwoju dziecka — zaburzony zostaje proces
kognitywnej kategoryzacji świata odwołujący się do narzuconej przez język
siatki pojęć, zakłóceniu już ulega na poziomie czysto językowym ulega
komunikacja w rodzinie, zaś w kręgu rówieśników (w szkole, na placu zabaw)
dziecko pozostaje językowo niepełnosprawne. Szkicowemu opisowi socjologicznych
uwarunkowań przyswajania języka ojczystego przez polskie dzieci w Szwecji
poświęcona jest część I. pracy. Głównym
przedmiotem zainteresowania w tym opracowaniu nie jest jednak próba
socjologicznej charakterystyki szwedzkiej Polonii, lecz rozpoznanie mechanizmów
lingwistycznych rządzacych przyswajaniem przez dziecko języka w warunkach bilingwizmu.
Proces przyswajania języka w imigranckich grupach mniejszościowych podlega
bowiem swoistym mechanizmom różniącym się nieraz istotnie od procesów akwizycji
języka w warunkach monoligwizmu. Już sama sytuacja bilingwizmu, w której
jednocześnie przyswajane przez dziecko są dwa języki - język ojczysty rodziców
(La) i język społeczności dominującej (Lb) stwarza
swoiste dla bilingwizmu kognitywne uwarunkowania przyswajania języka, wymusza
intuicyjną „świadomość” różnicy między językiem i systemem pojęciowym, który
jest wyrażany wyrażanym inaczej w każdym z przyswajanych języków. Podczas gdy
różne socjo- i psycholingwistyczne problemy charakterystyczne dla przyswajania
języka dzieci dwujęzycznych były obszernie dyskutowane, skomplikowane problemy
wzajemnych oddziaływań dwu odmiennych systemów językowych na przyswajanie
języka przez dzieci imigrantów przyciągały mniej uwagi uczonych. Zgromadzony w
trakcie trzyletnich badań materiał językowy pozwala na wysunięcie hipotez
dotyczących zarówno przebiegu procesu przyswajania języka polskiego w warunkach
dwujęzyczności, jak i semiotycznych relacji determinujących strukturę języka.
Obserwacje odnoszące się do zasobu leksykalnego są raczej banalne: skutkiem
przyswajania języka polskiego w obcym otoczeniu językowym jest najczęściej
zubożenie (nieraz znaczące) polskiego zasobu leksykalnego dziecka oraz
ograniczenie zakresu używanego przez nie słownictwa do sfery „domowej”, przy
wyraźnej (chociaż przejawiającej się z różną siłą) tendencji do ekspansji
zapożyczeń słownikowych z języka szwedzkiego oraz kalk leksykalnych i
frazeologicznych. Prawdziwie wartościowym z punktu widzenia teorii języka
okazuje się natomiast materiał dotyczący przyswajania przez dzieci systemu
gramatycznego w warunkach bilingwizmu. Problematyka interferencji językowej w
warunkach bilingwizmu jest niezwykle interesująca z punktu widzenia lingwistyki
teoretycznej, a obserwacja gry czynników wewnątrzsystemowych oraz będących
rezultatem oddziaływania języka dominującego otoczenia pozwala m. in. na wysuwanie
hipotez na temat tego, czy i w jakim zakresie intereferencja językowa powoduje
zakłócenia w procesie przyswajanie języka podlegającego temu oddziaływaniu.
Podobnie jak procesy opanowania języka przez dziecko w warunkach monolingwizmu,
tracenia języka przy afazji, również procesy opanowania/wyzbywania się języka
przez dziecko w warunkach bilingwizmu obnażają ukryte mechanizmy funkcjonowania
systemu językowego. Analiza tych procesów jest ważnym narzędziem weryfikacji
hipotez lingwistycznych. Przeglądowi zjawisk językowych
towarzyszących przyswajaniu języka polskiego w warunkach
bilingwizmu poświęcono część II. rozprawy. Jako wstępną
hipotezę lingwistyczną, jaka legła u podstawy opisywanych tu badań, przyjęto
założenie, że kierunek rozwoju systemu językowego w warunkach interferencji językowej
jest zdeterminowany przede wszystkim przez czynniki wewnątrzsystemowe języka
podlegającego interferencji. Bodźce zmian językowych mają wprawdzie w warunkach
interferencji charakter zewnętrzny w stosunku do systemu podlegającego zmianom
(wpływ języka interferującego), jednak sposób reagowania na nie jest
zdeterminowany przez strukturę systemu podlegającemu interferencji. I tak np. w
wypadku zatraty jakiejś kategorii gramatycznej pod wpływem języka
interferującego stadia destrukcji tej kategorii są zdeterminowane przez
wewnątrzsystemowe czynniki języka interferowanego. O stabilności poszczególnych
członów kategorii gramatycznej podlegającej rozpadowi decyduje stopień
semiotycznego obciążenia danej kategorii, struktura wewnętrzna tej kategorii w
systemie językowym poddanym oddziaływaniu języka dominującego. Tak więc np.
brak kategorii przypadka w języku szwedzkim powoduje zakłócenia w przyswajaniu
tej kategorii gramatycznej w języku polskim badanych dzieci (aż do pełnego
rozpadu / nieprzyswojenia tej kategorii w niektórych idiolektach), jednak
charakter tych zakłóceń, kolejność przyswajania/tracenia poszczególnych
przypadków gramatycznych przez dziecko, zmiany funkcjonalne w idiolektalnym
systemie przypadkowym są podporządkowane dającym się dość ściśle sformułować
regułom zdeterminowanym przez strukturę tej kategorii w języku polskim.
Szczegółowej analizie kategorii przypadka w idolektach polskich dzieci w
Szwecji poświęcona jest Cz. III. monografii. Obca językowi
szwedzkiemu kategoria aspektu sprawia oczywiście trudności dzieciom. Błędy
polegają tu zwykle na uogólnieniu form aspektu niedokonanego na oba aspekty,
rzadziej na reinterpretacji aspektu dokonanego jako swego rodzaju modus narrationis —kategorii służącej
relacji o zdarzeniach bezpośrednio obserwowanych przez narratora. Prezentowane
studium jest w intencji autora próbą inwentaryzacji i opisu materiału
językowego, lecz przede wszystkim chciałoby być przyczynkiem do teorii
przyswajania języka, a do teorii opanowywania języka w warunkach bilingwizmu w
szczególności. Jednym z istotnych wniosków jest obserwacja, że proces
przyswajania języka jest zdeterminowany przede wszystkim przez funkcjonalną
strukturę przyswajanego systemu językowego. Analiza materiału językowego
prezentowanego przez badane idiolekty pozwala także na głębsze poznanie
uniwersalnych, semiotycznie i psychologicznie uwarunkowanych zasad
organizujących strukturę systemu gramatycznego języka naturalnego. Tak np.
okazuje się, że percepcyjna złożoność wykładników kategorii gramatycznych
odgrywa, wbrew twierdzeniom niektórych lingwistów, drugorzędną rolę w ustalaniu
skali trudności / porządku przyswajania danej kategorii gramatycznej przez
dziecko. Decydują przede wszystkim czynniki funkcjonalne: semiotyczna struktura
danej kategorii, stopień funkcjonalnego obciążenia (nacechowania) jej
elementów. | ||||
Language | pl polski | ||||
File |
| ||||
Score (nominal) | 0 | ||||
Citation count* | |||||
Additional fields | |||||
Dorobek Naukowy - Preview URL | http://dn.swps.edu.pl/Podglad.aspx?WpisID=4634 | ||||
Dorobek Naukowy - Approve URL | http://dn.swps.edu.pl/Biuro/ZatwierdzanieWpisu.aspx?WpisID=4634 |
* presented citation count is obtained through Internet information analysis and it is close to the number calculated by the Publish or Perish system.
Back