Poza granicami Polski żyje kilka milionów ludzi polskiego pochodzenia rozproszonych po wszystkich kontynentach, w różnych kulturowych i językowych środowiskach. Stopień zachowania języka ojczystego i kultury w diasporze zależy od rozmaitych czynników socjologicznych. Obok społeczności, które od pokoleń zachowują swój język i tożsamość kulturową (np. tradycyjne polskie społeczności w Niemczech, Francji i USA), obserwujemy środowiska, gdzie dosyć niestety szeroko rozpowszechniło się zjawisko zatraty języka i kultury rodziców przez drugie pokolenie polskich imigrantów należących do nowej, powojennej fali emigracji z Polski. Dużo lepiej wykształceni niż ich poprzednicy z początku wieku, bez tendencji do zamykania się w imigranckich gettach, nowi imigranci z Polski podlegają relatywnie łatwo procesowi akulturacji w nowym otoczeniu, nieporównanie łatwiej niż ich poprzednicy z emigracji zarobkowej pierwszej połowy minionego wieku wrastają w środowisko społeczne kraju — gospodarza. Bywa (chociaż na szczęście coraz rzadziej), że pragnienie wtopienia sie za wszelką cenę  w dominujące socjokulturowe środowisko przybranej ojczyzny powoduje w drugim pokoleniu imigrantów pojawienie się lekceważącego stosunku do kultury wyniesionej z rodzicielskiego domu i języka ojczystego, a w konsekwencji — utratę języka polskiego przez dzieci urodzone czy wychowane za granicą. Język i kultura rodziców staje się wtedy wstydliwym balastem.

      Od dziesięcioleci setki tysięcy dzieci emigrantów z Polski stają wobec problemu określenia swej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej. Dokonywane wybory pociągają za sobą brzemienne skutki dla psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. W zależności od warunków społecznych, w jakich kształtuje się postawa dziecka wobec systemu wartości wyniesionego z domu rodzinnego, wielokulturowość i dwujęzyczność mogą być bogactwem stymulującym rozwój intelektualny dziecka lub brzemieniem prowadzącym w skrajnych wypadkach do socjopatii, zapóźnień w rozwoju intelektualnym.

      Przedstawiane tu studium stanowi podsumowanie wyników badań nad językiem dzieci polskiej diaspory w Szwecji, prowadzonych w latach 1989–1992 pod moim kierownictwem na Uniwersytecie w Göteborgu (Projekt POLSVE: Polska invadrarbarn i Sverige, Dzieci polskich imigrantów w Swecji, sfinansowany przez szwedzką Radę d/s Badań w zakresie Humanistyki i Nauk Społecznych, HSFR). Jest to jedyne jak dotąd opracowanie poświęcone językowi drugiego pokolenia polskich emigrantów oparte na systematycznych, szeroko zakrojonych badaniach dużego zbioru dzieci i młodzieży polonijnej. Badaniami objęto ponad 100 osób w wieku 5-16 lat, urodzonych w Szwecji bądź urodzonych w Polsce i zamieszkałych w Szwecji od co najmniej pięciu lat. W oparciu o odpowiednio przygotowaną ankietę przeprowadzono wśród badanych dzieci i ich rodziców rozpoznanie socjolingwistyczne oraz zgromadzono (także w formie elektronicznej) obfity materiał językowy stanowiący nagrania swobodnie mówionych tekstów. Ponadto sondażowo w wybranej grupie dzieci przeprowadzono testy gramatyczne i leksykalne.

      Dane socjologiczne oraz zebrany materiał językowy ukazują interesujący obraz społecznych uwarunkowań zachowania przez drugie pokolenie Polaków języka i kultury rodziców. Poza takimi oczywistymi czynnikami jak intensywność kontaktów ze środowiskiem polskim w Szwecji, częstość wizyt w ojczystym kraju rodziców itp., niezwykle ważna okazuje się postawa rodziców wobec ojczystego języka i kultury. Obserwacja zachowań językowych drugiego pokolenia Polaków w Szwecji pokazuje, że zazwyczaj język kraju zamieszkania staje się dla drugiego pokolenia emigrantów podstawowym środkiem porozumiewania się, w tym porozumiewania się z rodzeństwem. Bez świadomej, usilnej pracy rodziców język polski ich dzieci zostaje zredukowany do sfery domowej, do języka obcowania z rodzicami lub po prostu stopniowo zanika. Zdarzający się u emigrantów (zwłaszcza gorzej wykształconych) kompleks niższości kulturowej prowadzić może do lekceważenia (w skrajnych przypadkach — do zaniechania) obcowania z dzieckiem w języku polskim. Efektem takiej postawy jest nie tylko nieopanowanie przez dziecko języka ojczystego rodziców, lecz także ograniczenie jego sprawności językowej w języku szwedzkim. Często bowiem sami rodzice władają językiem kraju zamieszkania (tu: szwedzkim) w stopniu ograniczonym, w rezultacie jedynym językiem, z jakim dziecko obcuje na codzień w życiu rodzinnym, jest sprymitywizowany, ubogi leksykalnie, kaleki gramatycznie, stylistycznie niezniuansowany język szwedzki rodziców. Prowadzi to do zahamowań kognitywnego i emocjonalnego rozwoju dziecka — zaburzony zostaje proces kognitywnej kategoryzacji świata odwołujący się do narzuconej przez język siatki pojęć, zakłóceniu już ulega na poziomie czysto językowym ulega komunikacja w rodzinie, zaś w kręgu rówieśników (w szkole, na placu zabaw) dziecko pozostaje językowo niepełnosprawne. Szkicowemu opisowi socjologicznych uwarunkowań przyswajania języka ojczystego przez polskie dzieci w Szwecji poświęcona jest część I. pracy.

      Głównym przedmiotem zainteresowania w tym opracowaniu nie jest jednak próba socjologicznej charakterystyki szwedzkiej Polonii, lecz rozpoznanie mechanizmów lingwistycznych rządzacych przyswajaniem przez dziecko języka w warunkach bilingwizmu. Proces przyswajania języka w imigranckich grupach mniejszościowych podlega bowiem swoistym mechanizmom różniącym się nieraz istotnie od procesów akwizycji języka w warunkach monoligwizmu. Już sama sytuacja bilingwizmu, w której jednocześnie przyswajane przez dziecko są dwa języki - język ojczysty rodziców (L_a) i język społeczności dominującej (L_b) stwarza swoiste dla bilingwizmu kognitywne uwarunkowania przyswajania języka, wymusza intuicyjną „świadomość” różnicy między językiem i systemem pojęciowym, który jest wyrażany wyrażanym inaczej w każdym z przyswajanych języków. Podczas gdy różne socjo- i psycholingwistyczne problemy charakterystyczne dla przyswajania języka dzieci dwujęzycznych były obszernie dyskutowane, skomplikowane problemy wzajemnych oddziaływań dwu odmiennych systemów językowych na przyswajanie języka przez dzieci imigrantów przyciągały mniej uwagi uczonych.

      Zgromadzony w trakcie trzyletnich badań materiał językowy pozwala na wysunięcie hipotez dotyczących zarówno przebiegu procesu przyswajania języka polskiego w warunkach dwujęzyczności, jak i semiotycznych relacji determinujących strukturę języka. Obserwacje odnoszące się do zasobu leksykalnego są raczej banalne: skutkiem przyswajania języka polskiego w obcym otoczeniu językowym jest najczęściej zubożenie (nieraz znaczące) polskiego zasobu leksykalnego dziecka oraz ograniczenie zakresu używanego przez nie słownictwa do sfery „domowej”, przy wyraźnej (chociaż przejawiającej się z różną siłą) tendencji do ekspansji zapożyczeń słownikowych z języka szwedzkiego oraz kalk leksykalnych i frazeologicznych. Prawdziwie wartościowym z punktu widzenia teorii języka okazuje się natomiast materiał dotyczący przyswajania przez dzieci systemu gramatycznego w warunkach bilingwizmu. Problematyka interferencji językowej w warunkach bilingwizmu jest niezwykle interesująca z punktu widzenia lingwistyki teoretycznej, a obserwacja gry czynników wewnątrzsystemowych oraz będących rezultatem oddziaływania języka dominującego otoczenia pozwala m. in. na wysuwanie hipotez na temat tego, czy i w jakim zakresie intereferencja językowa powoduje zakłócenia w procesie przyswajanie języka podlegającego temu oddziaływaniu. Podobnie jak procesy opanowania języka przez dziecko w warunkach monolingwizmu, tracenia języka przy afazji, również procesy opanowania/wyzbywania się języka przez dziecko w warunkach bilingwizmu obnażają ukryte mechanizmy funkcjonowania systemu językowego. Analiza tych procesów jest ważnym narzędziem weryfikacji hipotez lingwistycznych. Przeglądowi zjawisk językowych towarzyszących przyswajaniu języka polskiego w warunkach bilingwizmu poświęcono część II. rozprawy.

      Jako wstępną hipotezę lingwistyczną, jaka legła u podstawy opisywanych tu badań, przyjęto założenie, że kierunek rozwoju systemu językowego w warunkach interferencji językowej jest zdeterminowany przede wszystkim przez czynniki wewnątrzsystemowe języka podlegającego interferencji. Bodźce zmian językowych mają wprawdzie w warunkach interferencji charakter zewnętrzny w stosunku do systemu podlegającego zmianom (wpływ języka interferującego), jednak sposób reagowania na nie jest zdeterminowany przez strukturę systemu podlegającemu interferencji. I tak np. w wypadku zatraty jakiejś kategorii gramatycznej pod wpływem języka interferującego stadia destrukcji tej kategorii są zdeterminowane przez wewnątrzsystemowe czynniki języka interferowanego. O stabilności poszczególnych członów kategorii gramatycznej podlegającej rozpadowi decyduje stopień semiotycznego obciążenia danej kategorii, struktura wewnętrzna tej kategorii w systemie językowym poddanym oddziaływaniu języka dominującego. Tak więc np. brak kategorii przypadka w języku szwedzkim powoduje zakłócenia w przyswajaniu tej kategorii gramatycznej w języku polskim badanych dzieci (aż do pełnego rozpadu / nieprzyswojenia tej kategorii w niektórych idiolektach), jednak charakter tych zakłóceń, kolejność przyswajania/tracenia poszczególnych przypadków gramatycznych przez dziecko, zmiany funkcjonalne w idiolektalnym systemie przypadkowym są podporządkowane dającym się dość ściśle sformułować regułom zdeterminowanym przez strukturę tej kategorii w języku polskim. Szczegółowej analizie kategorii przypadka w idolektach polskich dzieci w Szwecji poświęcona jest Cz. III. monografii.

      Obca językowi szwedzkiemu kategoria aspektu sprawia oczywiście trudności dzieciom. Błędy polegają tu zwykle na uogólnieniu form aspektu niedokonanego na oba aspekty, rzadziej na reinterpretacji aspektu dokonanego jako swego rodzaju modus narrationis —kategorii służącej relacji o zdarzeniach bezpośrednio obserwowanych przez narratora.

      Prezentowane studium jest w intencji autora próbą inwentaryzacji i opisu materiału językowego, lecz przede wszystkim chciałoby być przyczynkiem do teorii przyswajania języka, a do teorii opanowywania języka w warunkach bilingwizmu w szczególności. Jednym z istotnych wniosków jest obserwacja, że proces przyswajania języka jest zdeterminowany przede wszystkim przez funkcjonalną strukturę przyswajanego systemu językowego. Analiza materiału językowego prezentowanego przez badane idiolekty pozwala także na głębsze poznanie uniwersalnych, semiotycznie i psychologicznie uwarunkowanych zasad organizujących strukturę systemu gramatycznego języka naturalnego. Tak np. okazuje się, że percepcyjna złożoność wykładników kategorii gramatycznych odgrywa, wbrew twierdzeniom niektórych lingwistów, drugorzędną rolę w ustalaniu skali trudności / porządku przyswajania danej kategorii gramatycznej przez dziecko. Decydują przede wszystkim czynniki funkcjonalne: semiotyczna struktura danej kategorii, stopień funkcjonalnego obciążenia (nacechowania) jej elementów.